ჟურნალი ნომერი 2 ∘ გივი ლემონჯავა ∘
მონეტარული პოლიტიკის როლი და ამოცანები

რეზიუმე

ნაშრომში განხილულია მონეტარული პოლიტიკის როლი და ამოცანები, ამ პოლიტიკის კომპონენტები და დანერგვის მექანიზმები. სტატიაში გაანალიზებულია მონეტარული პოლიტიკის განვითარების ტენდეციები და მიზნობრივი ინფლაციაზე ფოკუსირებული მონეტარული პოლიტიკის კონფიგურაცია.  

საკვანძო სიტყვები: მონეტარული პოლიტიკა, მიზნობრივი ინფლაცია, ვალუტის გაცვლითი კურსი, მონეტარული აგრეგატები, ცენტრალური ბანკი 

შესავალი

ეკონომიკურ ზრდას და სტაბილურობას განაპირობებს კერძო სექტორი და თავისუფალი ბაზარი, მაგრამ ამ საქმეში სამთავრობო პოლიტიკების როლიც საკმაოდ დიდია. პოლიტიკები ქმნიან გარემოს, სადაც ბიზნესს უწევს ფუნქციონირება. ამ გარემოს ხარისხზე მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ეკონომიკური განვითარების პერსპექტივები. ამ პოლიტიკებს შორის არის მონეტარული პოლიტიკა, რომელსაც ქმნის და ახორციელებს ქვეყნის ცენტრალური ბანკი. ეკონომიკაზე გავლენის თვალსაზრისით, მთავრობის სხვა პოლიტიკებს შორის მონეტარული პოლიტიკა არის ყველაზე ქმედითი ინსტრუმენტი, რომელიც სწრაფად კორექტირდება მაკროეკონომიკური სიტუაციის მოსალოდნელი ცვლილების საპასუხოდ და დიდ გავლენას ახდენს ეკონომიკაზე.

საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში მიაჩნდათ, რომ ინფლაციასა და დასაქმებას შორის არსებობდა გრძელვადიანი არჩევანი. ამ შეხედულების თანახმად, ექსპანსიური მონეტარული პოლიტიკით შესაძლებელი იყო უმუშევრობის დაბალი დონის მიღწევა, ხოლო შემზღუდავი მონეტარული პოლიტიკით – დაბალი ინფლაციის, რა თქმა უნდა, უმუშევრობის ზრდის ხარჯზე. მონეტარული პოლიტიკების, რომლებიც ეფუძნებოდნენ ამ შეხედულებას, შედეგი იყო ხანგრძლივი ინფლაცია. ამ მხრივ, განსაკუთრებით გამორჩეული იყო 70 – 80 –იანი წლები [Blinder A., 1982; Dewald W.,  1998]. ამ პერიოდში, ბევრ ქვეყანაში, მათ შორის ეკონომიკურად განვითარებულებშიც, ინფლაციამ ორნიშნა ნიშნულს მიაღწია. ამ გაჭიანურებული ინფლაციის ერთი დადებითი შედეგი ჰქონდა - გაცნობიერდა ინფლაციით ზარალი. ეკონომისტებმა თავიანთ კვლევებში ცხადად წარმოაჩინეს ინფლაციის არსი, მისი მიზეზები და შედეგები [Horwitz S., 2003]. თეორიულის პარალელურად განხორციელებულმა ემპირიულმა კვლევებმა ნათლად წარმოჩინდა დაბალი, სტაბილური ინფლაციის მნიშვნელობა ეკონომიკაში. ამ გამოცდილების შედეგი იყო ისც, რომ ინფლაციის ზარალის აღიარება თითქმის საყოველთაო გახდა[ Dowd K., 1994].

ვარაუდი იმის შესახებ, რომ ინფლაციის რაღაც დონეზე, სრული დასაქმება იყო შესაძლებელი, ეფუძნებოდა ფილიფსის მრუდს. მილტონ ფრიდ¬მენმა დაამტკიცა ფილიფსის მრუდის არასამართლიანობა გრძელვადიან პერიოდში [Phelan  J. 2012]. გრძელვადიან ინფლაციური პოლიტიკას არ შეეძლო  უმუშევრობის დონის შემცირება, რადგან გრძელვადიანი ფილიფსის მრუდი ვერტიკალური იყო. ასე რომ, სრული დასაქმების პირობებში, ინფლაციის შედეგი ვერ იქნებოდა ეკონომიკური აქტივობის რეალური ზრდა.  

პირველად მილტონ ფრიდმენმა აგრეთვე აჩვენა, რომ ყველგან და ყოველთვის ინფლაცია იყო მონეტარული ფენომენი [Friedman M., 1994], ხოლო შემდეგ ამას დაეთანხმა თითქმის ყველა მიმდინარეობის ეკონომისტი. თავდაპირველად, ეს გაგებული იქნა, როგორც ფულის მასის ზრდის პირდაპირი შედეგი და, შესაბამისად, მონეტარული პოლიტიკა გახდა ორიენტირებული ფულის მასის ზრდის მიზანზე. მაგრამ, მალე ცხადი გახდა, რომ ამ ორ ცვლადს შორის არ იყო საკმარისად მჭიდრო კავშირი, და რაც იყო, ისიც სუსტდებოდა ახლით, ინოვაციური ფინანსური ინსტრუმენტების დანერგვის კვალობაზე. ამ მიზეზის გამო, რამდენიმე ქვეყნის ცენტრალურმა ბანკმა დაიწყო ინფლაციის მიზანზე ფოკუსირებული  მონეტარული პოლიტიკების დანერგვა [Benanke B.S., Laudbach T.,. Mishkin F.S,. Posen A.S., 1999]. ამ საქმეში ლიდერი იყო ახალი ზელანდია.

გაცვლითი კურსი მონეტარულ პოლიტიკაში

მარტივად რომ ვთქვათ, გაცვლითი კურსი არის ერთი მნიშვნელოვანი ფინანსური აქტივის ფასი. ამდენად, ცენტრალური ბანკი, თუნდაც ინფლაციის მიზანზე ფოკუსირებული, ვერ გაექცევა გაცვლით კურსზე პასუხისმგებლობას, რადგან ვალუტის მკვეთრ დევალვაციას, განსაკუთრებით განვითარებად ქვეყნებში, შეუძლია გამოიწვიოს ინფლაცია და ფინანსური კრიზისი. გარკვეულ პირობებში კი, ეროვნული ვალუტის გაუფასურებას შეუძლია დიდი გავლენა მოახდინოს ინფლაციაზე, რომლის სიძლიერე და ხანგრძლივობა დამოკიდებულია ეროვნული ეკონომიკის მოქნილობის უნარზე – რამდენად სწრაფად და ეფექტურად შეუძლია იმპორტის ჩანაცვლება ადგილობრივი წარმოებით. თუმცა, გასათვალიწინებელია ის ფაქტიც, რომ ცენტრალური ბანკის ხელთ არსებული საშუალებებით შეუძლებელია სავალუტო კურსის დიდხანს “დაჭერა” ფიქსირებულ  დონეზე.

ცენტრალურ ბანკს შეუძლია და უნდა მოახერხოს სავალუტო კუსის “ჭარბი” მოკლევადიანი ფლუქტუაციის შერბილება. მაგრამ, არც ეს არ არის ადვილი საქმე. ამიტომ, მიზნობრივ ინფლაციაზე ორიენტირებულ მონეტარული პოლიტიკის ერთი მნიშვნელოვან გამოწვევად რჩება სავალუტო კურსის პოლიტიკა. ამ პოლიტიკამ უნდა უპასუხოს შემდეგ კითხვებს: (1) როგორი უნდა იყოს ვალუტის კურსი? – ფიქსირებული თუ თავისუფალი; (3) რამდენია სავალუტო კურსის “ჭარბი” ფლუქტიაცია? და (2) როგორ უნდა მოხდეს სავალუტო კუსის “დაჭერა” სტაბილურობის რაღაც დიაპაზონში?

საქმეს ართულებს ისიც, რომ შიდა შოკებთან ერთად, ვალუტის კურსზე დიდი გავლენის მოხდენა შეუძლია გარე შოკებსაც, რომლებიც ერთობლივად აუარსებენ ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობას. ქვეყნის სავალუტო შემოსავლებზე უარყოფითად აისახება აგრეთვე საინვესტიციო გარემოს გაუარესება და საგარეო ვალებთან დაკავშირებული გადახდების ზრდა. ამის შედეგი იქნება ქვეყნის სავალუტო რეზერვების შემცირება, რაც ამცირებს ცენტრალური ბანკის შესაძლებლობას შეარბილოს ვალუტის გაცვლითი კურსის “ჭარბი” ფლუქტუაცია. ასე რომ, ცენტრალური ბანკის სავალუტო კურსის პოლიტიკა უნდა იყოს ძალიან ფრთხილი და მიზნად უნდა ისახავდეს მხოლოდ სავალუტო კურსის მოკლევადიანი რყევების შერბილებას. ფრთხილს და გონივრულს ვერ უწოდებთ ფიქსირებული სავალუტო რეჟიმის პოლიტიკას, რადგან განუზომლად ზრდის ქვეყნის ეკონომიკურ კოლაფსის რისკს. ფინანსური და ეკონომიკური კრიზისებმა, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა ლათინური ამერიკის ქვეყნებში, ცხადად აჩვენა ფიქსირებული კურსის არაეფექტურობა და ქვეყნების უმრავლესობა გადავიდა გაცვლის თავისუფალ სავალუტო რეჟიმზე.

მართალია, თავისუფალი გაცვლითი კურსის რეჟიმს აქვს გაუფასურების რისკი, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, მისი სხვა უპირატესობები ამართლებენ ამ რისკის აღებას. როცა სავალუტო კურსი არ არის შეზღუდული დროულად და სრულად ასახოს გარემო პირობების ცვლილება, ის ეფექტურად რეაგირებს ამ ცვლილებებზე და დროულად აწვდის ბაზარს სწორ გზავნილებს.

მონეტარული აგრეგატების მიზნობრიობა

თანდათან ცხადი ხდებოდა, რომ მონეტარული პოლიტიკის მთავარი მიზანი უნდა ყოფილიყო ფასების სტაბილურობა. მონეტარული პოლიტიკის რა ცვლილებებით შეიძლებოდა ამის მიღწევა? ზემოქმედების ასეთ მექანიზმებად თავიდან განიხილებოდა ფულადი აგრეგატი: M1 ან M2.  ამ შემთხვევაში, პოლიტიკის ამოცანა იყო ფულის მასის ზრდის მიზნობრივი განაკვეთის გამოცხადება და რეგულირება. შემდეგ კი, ფულის მასის ზრდის ფაქტების ამსახველ ანგარიშებს ნათელი უნდა მოეფინათ ინფლაციის კონტროლის მდგომარეობაზე. ფულადი მასის ცვლილება უნდა ყოფილიყო სიგნალი, რომლის მიზანი იქნებოდა არაინფლაციური მოლოდინების ფიქსაცია. მონეტარული პოლიტიკის ამ ცვლილების შედეგი ისიც იყო, რომ, გარდა ინფლაციის რეალური განაკვეთის შემცირებისა, იყო ისიც, რომ მონეტარული პოლიტიკაზე და მის შედეგებზე პასუხისმგებლობა სრულად აკუმულირდა ცენტრალურ ბანკში.

ამგვარი მონეტარული პოლიტიკა დამაჯერებელი და საიმედო რომ ყოფილიყო, ამისთვის საჭირო იყო, რომ მის მიზნობრივ ცვლადებსა და ფულად აგრეგატებს შორის კავშირი სტატისტიკურად არსებითი ყოფილიყო. ზოგადად, სხვა თანაბარ პირობებში, ფულის მასის ზრდას უნდა გამოეწვია ფასების ზრდა. მაგრამ, პრაქტიკაში “თანაბარი პირობები” ძალიან ცვალებადია, ამიტომ ფულადი აგრეგატების ცვალებადობა ყოველთვის არ არის  ინფლაციის განაკვეთისა და მისი ვოლატილობის კარგი ამხსნელი. შესაძლებელი იყო  მონეტარული აგრეგატი ყოფილიყო მიზნობრივ დონეზე, ხოლო პოლიტიკის მიზნობრივი ცვლადი მიზნობრივ დონეს აცდენილი, რაც ცენტრალური ბანკის მონეტარული მდგომარეობის ამსახველ სიგნალს გახდიდა არაადეკვატურს და გამოიწვევდა მონეტარული პოლიტიკის მიმართ ნდობის დაკარგვას.

რაოდენობრივმა ანალიზებმა და შეფასებებმა აჩვენა, რომ ფულად აგრეგატებსა და ინფლაციას შორის არ იყო ძლიერი კავშირი. ეს კავშირი შედარებით უფრო სუსტი აღმოჩნდა განვითარებად და გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში [Estrella and Mishkin F., 1997]. ამის მიზეზია ამგვარი ქვეყნებისთვის დამახასიათებელი ფულზე მოთხოვნის არასტაბილურობა. ამ შემთხვევაში, მონეტარული პოლიტიკის მიზნად ფულადი აგრეგატის დეკლარირება არ იყო გამართლებული, რადგან შეუძლებელი იყო ფასების პროგნოზირება ფულის მიწოდების ცვლადის საფუძველზე. ეს იყო ის მიზეზი, რამაც ცენტრალურ ბანკებს გადააწყვეტინა უარი ეთქვა ფულადი აგრეგატების მიზნობრივ მონეტარულ პოლიტიკაზე.

ფულის მიწოდებასა და ინფლაციას შორის კავშირის არასტაბილურობას კარგად აღწერს შვეიცარიის გამოცდილება, 1989 – 1992 [Mishkin F.S., 2007]. შვეი-ცარის ცენტრალურმა ბანკმა შეძლო ინფლაცის მოთოკვა, მაგრამ ვერ უზრუნველყო ფასების სტაბილურობა. ამის პირველი მიზეზი იყო ის, რომ 1985-დან 1987-მდე შვეიცარული ფრანკი მყარდებოდა და ცენტრალურმა ბანკმა დაუშვა მონეტარული ბაზის ზრდა 2 პროცენტზე მეტი განაკვეთით (3%). მეორე მიზეზი იყო ანგარიშსწორების ახალი სისტემის დანერგვა, რამაც მნიშვნელოვნად შეცვალა კომერციული ბანკების მოთხოვნა ლიკვიდურობაზე. ამ ორმა ფაქტორმა სერიოზული პრობლემა შეუქმნა მიზნობრივ აგრეგატებს. შედეგი იყო ის, რომ ინფლაციის განაკვეთმა გადაჭარბა 5 პროცენტს. შვეიცარიის ცენტრალურმა ბანკმა 1990 წელს პირველად უარი თქვა მონეტარული მიზანისთვის დაესახელებინა კონკრეტული ჰორიზონტი, შემდეგ 1999 წელს საერთოდ უარი თქვა მიზნობრივ მონეტარიზმზე.

ფულად აგრეგატებსა და ინფლაციას შორის დამოკიდებულება ჩვენს მიერ შესწავლილ იქნა საქართველოს მაგალითზე. სტატისტიკურ ანალიზში შესრულდა 233 დაკვირვებაზე და მოიცვა 1996 – 2014 წლები. როგორც   ცხრილიდან (1-1 ნაწილი) ჩანს, ინფლაციის რეგრესიის მოდელი არაარსებითია.

დაგვიანების ყველა დონისთვის, ასევე შესწავლილ იქნა დამოკიდებულება ფულად აგრეგატსა და სავალუტო კურსის ცვლილებას შორის. ანალიზის შედეგები წარმოდგენილია  ცხრილში (1-2, 1-3, 2-4). M2-თან არსებითობის მიუხედავად, რეგრესიის წრფის დახრის კუთხე ძალიან მცირეა, რაც იმას ნიშნავს, რომ მოცემული აგრეგატის გავლენა სავალუტო კურსზეც ძალიან უმნიშვნელოა.

                                                                                                                   ცხრილი

 მიზნობრივ ინფლციაზე ფოკუსირებული მონეტარული პოლიტიკა

მიზნობრივ ინფლაციაზე ფოკუსირებული მონეტარულ პოლიტიკაზე გადასვლა პირველად განახორციელა ახალმა ზელანდიამ [Benanke B.S., Laudbach T.S., Mishkin F.S., Posen A.S., 1999]. მან 1989 წელს მიიღო კანონი ცენტრალური ბანკის შესახებ, რომელიც ამოქმედდა 1990 წელს. ახალმა კანონმა ქვეყნის ცენტრალური ბანკი გახადა ყველაზე დამოუკიდებელი განვითარებული ქვეყნების ცენტრალურ ბანკებს შორის. კანონმა ფინანსთა მინისტრი და ცენტრალური ბანკის პრეზიდენტი დაავალდებულა დაედგინათ მონეტარული პოლიტიკის შეთანხმებული მიზნობრივი მაჩვენებელი და გაეხადათ ის საჯარო. მიზნობრივი მაჩვენებელი, რომელიც უნდა ყოფილიყო გაზომვადი, გახდა მონეტარული პოლიტიკის შედეგების შეფასების ინსტრუმენტი.

ორ ინსტიტუტს შორის შეთანხმების მოთხოვნამ გაზარდა კორდინაციის ხარისხი მთავრობასა და ცენტრალურ ბანკს შორის და, რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო, ასეთმა შეთანხმებამ გაზარდა ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა და ეფექტურობა. მიზნობრივი ინფლაციის მონეტარული პოლიტიკა, რომელიც იყო მონეტარული მიზნობრივის განვითარების შედეგი, დაემატა შემდეგი მნიშვნელოვანი კომპონენტები: შეთანხმებული და საჯაროდ გაცხადებული ინსტიტუციური ვალდებულება ინფლაციის გრძელვადიანი მიზნობრივი განაკვეთის მიღწევაზე; ტრანსფარეტულობის მაღალი ხარისხი, რომელიც მიიღწევა პოლიტიკის და მისი შედეგების საზოგადოებასთან კომუნიკაციით; ცენტრალური ბანკის უპირობო პასუხისმგებლობა მონეტარული პოლიტიკით დადგენილი მიზნების მიღწევაზე.

ადრეული მონეტარული პოლიტიკების მნიშვნელოვანი ხარვეზი იყო გადაწყვეტილებების დროსთან შეუსაბამობა – მონეტარული გადაწყვეტილება ხშირად ვერ ითვალიწინებდა მომავალ შესაძლო მდგომარეობას, რომელიც ადრე მიღებული გადაწყვეტილებების შედეგი უნდა ყოფილიყო. ყოველდღიურობა საჭიროა, მაგრამ ის საფრთხის შემცველია  მონეტარულ პოლიტიკაში. ამდენად, დისკრეციული მონეტარული პოლიტიკა, რომელიც ძირითადად ეფუძნება მიმდინარე მდგომარეობის, ან - წინასწარ დაგეგმილ მონეტარულ ქმედებებს, ვერ იქნებოდა ოპტიმალური, დროსთან შეუსაბამობის მაღალი რისკის გამო.

დროსთან შეუსაბამობის მეორე წყაროა პოლიტიკური ზეწოლა, რომელიც მუდმივად ექაჩება ცენტრალურ ბანკს ექსპანსიური მონეტარული პოლიტიკის განხორციელებისკენ. ცენტრალურ ბანკს, რომელიც მოქმედებს მიზნობრივ ინფლაციაზე ორიენტირებული მონეტარული პოლიტიკით, აქვს საშუალება თავი აარიდოს პოლიტიკურ დებატებს, გავლენებს და დარჩეს კონცენტრირებული ინფლაციის შეზღუდვის გრძელვადიან მიზანზე, რომელსაც ადგენს პოლიტიკა. მიზნობრივ ინფლაციაზე ფოკუსირებული მონეტარული პოლიტიკა ნაკლებად ხისტია, ის უშვებს გარკვეულ მოქნილობას, მაგრამ მკაცრად ზღუდავს ექსპანსიური მონეტარული პოლიტიკის განხორციელების შესაძლებლობებს. მართალია, წარმოების გაფართოება არ არის ამგვარი მონეტარული პოლიტიკის პირდაპირი მიზანი, მაგრამ მისი გრძელვადიანი მიზნის ფუნქციაში ეს მიზანიც არის ირიბად გათვალისწინებული.

მიზნობრივ ინფლაციაზე ფოკუსირებული მონეტარული პოლიტიკა ადვილად გასაგები აღმოჩნდა ყველასთვის, თანაც მისი მიზანი კარგად ეთანხმებოდა ყველას ინტერესებს. ის არის საიმედო, გამჭვირვალე და მოქნილი მექანიზმი, რომელსაც შეუძლია ეფექტურად მოახდინოს წარმოებისა და ინფლაციის ვოლატილობის მინიმიზება. თავისი არსით მიზნობრივ ინფლაციაზე ფოკუსირებული მონეტარული პოლიტიკის შედეგი ორმაგი ბუნებისაა – მინიმალური სტაბილური ინფლაცია, რომელიც გრძელვადიან პერსპექტივაში უზრუნველყოფს წარმოებისა და დასაქმების მაღალ დონეს.

ეკონომიკური ზრდა, დასაქმება და ვალუტის კურსი აგრეთვე მნიშვნელოვანი მიზნებია, რომლებზეც შეიძლება გავლენა ჰქონდეს მონეტარულ პოლიტიკას. მაგრამ, გასათვალიწინებელია ის გარემოება, რომ ეს გავლენა ვერ იქნება ერთნაირი აღნიშნულ მიზნებთან მიმართებით; და თანაც, ისიც გასათვალისწინებელია, რომ მონეტარული პოლიტიკის გადაცემის მექანიზმები შეიძლება წინაღმდეგობაში მოვიდეს ფასების სტაბილურობის გრძელვადიან მიზანთან. მეორეს მხრივ კი, მრავალმიზნიანი მონეტარული პოლიტიკის პირობებში საფრთხე ექმნება ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობას, რთულდება გადაწყვეტილების მიღების პროცესი, იზრდება არადროული გადაწყვეტილებების რისკი და პოლიტიკის შედეგებზე იკარგება პირდაპირი პასუხისმგებლობა.

გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ ამ ტიპის მონეტარული პოლიტიკის წარმატება მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ინფლაციის პროგნოზირების უნარზე. ცენტრალურ ბანკს უნდა ჰქონდეს ინფლაციის პროგნოზირების საიმედო მოდელი ან მეთოდოლოგია, რომელიც შესაბამის ეკონომიკური ინდიკატორებზე დაყრდნობით, შეძლებს მომავალი ინფლაციის პროგნოზირებას. თუ ეს პირობა არ სრულდება, ცენტრალური ბანკი სულ იქნება მოულოდნელობის მოლოდინში და მისი მონეტარული გადაწყვეტილებები უფრო იქნება დისკრეციული და დროსთან აცდენილი.

მონეტარულიპოლიტოკისმიზნისგანსაზღრულობა

ცნობილია და პრაქტიკულ გამოყენებაშია მონეტარული რეჟიმის ორი ვარიანტი. პირველში მონეტარული მიზნები იერარქიულია და ამ იერარქიის თავშია ფასების სტაბილურობის მიზანი, ხოლო მეორეში – პოლიტიკის მიზნების სტრუქტურა ჰორიზონტალურია და ყველა თანაბარი მნიშვნელობითარიან წარმოდგენილი. მაგალითად, აშშ ფედერალური სარეზერვო სისტემა (Fed) აღიარებს მონეტარული პოლიტიკის ორი მიზანს - ფასების სტაბილურობას და სრული დასაქმებას. ასევე, მონეტარული პოლიტიკის კლასიფიკაცია შეიძლება გაკეთდეს პოლიტიკის მიზნის ჩამოყალიბების სიცხადის და კონკრეტულობის ხარისხის მიხედვით – ძალიან ზოგადიდან ძალიან კონკრეტულამდე. მაგალითად, ზოგადი – ფასების სტაბილურობა, კონკრეტული - მიზნობრივი ინფლაცია 5 ან არაუმეტეს 5 პროცენტისა.

შეფასების ობიექტურობისა და ცენტრალური ბანკის პასუხისმგებლობის გაზრდის მიზნით, უმჯობესია მონეტარული პოლიტიკის მიზანი იყოს რაც შეიძლება კონკრეტული და მკაფიო. ასევე მნიშვნელოვანია მიზნის ვადიანობა, რომელიც შეიძლება იყოს ერთი ან მეტწლიანი. მიზნის საშუალო ვადიანობა ზრდის მონეტარულ პოლიტიკის მოქნილობას. მოკლევადიანი შოკების შემთხვევაში, შესაძლებელია დასახული მიზნიდან გარკვეული მოკლე დროით გადახრის დაშვება. მიზნის ვადიანობის განსაზღვრისას, აუცილებლად  გასათვალისწინებელია ცენტრალური ბანკის მონეტარული პოლიტიკის ინსტრუმენტების გადაცემის მექანიზმების სიჩქარე. განვითარებად ქვეყნებში მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთზე შედარებით სწრაფად რეაგირებს ინფლაცია, ამიტომ მიზნის ხანგრძლივობად აქ უფრო ხშირად იღებენ ერთწელს. მიზნის ვადიანობის სწორად განსაზღვრა ზრდის ცენტრალური ბანკის ანგარიშვალდებულების ეფექტურობას და ამცირებს ინფლაციური მოლოდინის შექმნის ალბათობას.

მიზნობრივი ინფლაციის საზომად გამოიყენება სამომხმარებლო ფასების ინდექსი (HPI). ამ მაჩვენებლის გამოყენებადობას ისიც ამართლებს, რომ ის ითვლება და ქვეყნდება ყოველთვიურად. ცნობილია, რომ HPI – ის დათვლაში მონაწილე პროდუქტების ნაწილის ფასების ვოლატილობა ნაკლებად არის დამოკიდებული მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთზე, ამიტომ ოფიციალურ HPI – ის გარკვეული კორექტირება დასჭირდება. ფლუკტუაციის ის ნაწილი, რაც სხვა ფაქტორებით – მაგალითად, სეზონურობით და არალეგულარობით - არის გამოწველი უნდა იქნას ამოღებული.

მიზნის განსაზღრულობის კიდევ ერთი მახასიათებელია რაოდენობრიობა, რომელიც შეიძლება იყოს წერტილოვანი ან ინტერვალური. წერტილოვანის უპირატესობა ის არის, რომ ის ზღუდავს დეფლაციასაც. ორივე შემთხვევაში, ბაზარს მიეწოდება მკაფიო და ზუსტი სიგნალი ცენტრალური ბანკის განზრახულობის შესახებ. მიზანშეწონილია წერტილოვანი მიზნობრივი დონის შერბილება, რაც შეიძლება გაკეთდეს მისგან გადახრის მიმართ ტოლერანტულობის ხარისხის დადგენით. მონეტარული პოლიტიკის მოქნილობაზე დადებითად აისახება.

ცენტრალურიბანკისდამოუკიდებლობა

მონეტარული პოლიტიკის წარმატებულობა დამოკიდებულია ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობის ხარისხზე. ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობას აქვს რამდენიმე განზომილება: პოლიტიკური, მიზნობრივი, ინსტრუმენტალური და ფინანსური. პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მიზნობრივობა ნიშნავს იმას თუ რამდენად თავისუფალია ცენტრალური ბანკი მიზნის განსაზღვრაში. მიზნობრივი დამოუკიდებლობა უზრუნველყოფს პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას, რადგან მიზნის შერჩევის თავისუფლება ცენტრალურ ბანკს აძლევს საშუალებას პოლიტიკური ზეწოლის გარეშე აირჩიოს დაბალი ინფლაციის მიზანი და მისდიოს მას. ინსტრუმენტალური დამოუკიდებლობა კი ნიშნავს მეთოდებს, რომლითაც ის ცდილობს მონეტარული პოლიტიკის მიზნების მიღწევას, შერჩევის დამოუკიდებლობას.

ცენტრალური ბანკების დამოუკიდებლობის ზრდა ძირითადად განხორციელდა 90-იან წლებში. მანამდე, მხოლოდ სულ რამდენიმე ეკონომიკურად განვითარებული ქვეყნის ცენტრალური ბანკი თუ აკმაყოფილებდა დამუკიდებლობის მაღალ სტანდარტს – ბუნდესბანკი, შვეციის ცენტრალური ბანკი და Fed. ემპირიულად დადასტურებულია ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობის გავლენა ინფლაციაზე [Dabelle G. and Fischer S., 1994].

ინფლაციასა და დასაქმებას შორის არსებული მოკლევადიანი არჩევანი არის ის სატყუარა, რომელსაც ხშირად ეწირება ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა. როდესაც ცენტრალური ბანკი ერთადერთ მიზნად აღიარებს ფასების სტაბილურობას, რომელიც ყველაზე კარგად პასუხობს საზოგადობის ინტერესებს და ყველა დარწმუნებულია ამაში, მაშინ ექსპანსიური პოლიტიკისთვის ადგილი არ რჩება, რაც ცენტრალურ ბანკს აიძულებს დაკავდეს ინფლაციის კონტროლით და ყველა გადაწყვეტილებები დაუქვემდებაროს ამ გრძელვადიანი მიზნის შესრულებას. მოკლევადიანი მიზნისაგან თავის დაღწევით, ცენტრალური ბანკი თავისუფლდება პოლიტიკური და სხვა სახის ზეწოლისაგან.

ქვეყნების დალაგება ეკონომიკური შედეგების მიხედვით, მკაფიოდ აჩვენებს ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობის მნიშვნელობას [Dabelle G. and Fischer S., 1994]. დამოკიდებულება ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობასა და ინფლიციას შორის არის ნეგატიური, რაც იმას ნიშნავს, რომ ცენტრალური ბანკის მეტ დამოუკიდებლობას შეესაბამება ნაკლები ინფლაცია. როგორც სტატისტიკურმა ანალიზმა გვიჩვენა, 25 ქვეყნის ინფლაციას განაკვეთის რეგრესია მათი ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობის ინდექსთან არსებითია (F=5.25, t= 2.35) [Mathew J.].  იმავე მონაცემებისა და სპირმენის რიგითობის კორელაციის არაპარამეტრული მოდელის გამოყენებით [Mason R.D.,. Lind D.A and Marchal W.G., 1999], გაკეთდა ამ ორი ცვლადის რიგითობებს შორის კორელაციის შეფასება (), რამაც ასევე დაადასტურა წინა შეფა¬სების სამართლიანობა. ემპირიული გამოკვლევებით ასევე დასტურება დამოკიდებულება: ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობას და ეკონომიკური შედეგის (GDP) ვარიაციას შორის; და ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობას ინფლაციის ვარიაციას შორის [Parkin M.,2013]. ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა ქვეყანას აძლევს მეტ მაკროეკონომიკურ შედეგს. თუმცა, ისიც გასათვალის-წინებელია, რომ ეს ეფექტი მთლიანად ეროვნული ბანკის დამოუკიდებლობის ხარისხით არ აიხსნება; ისიც ფაქტია, რომ ქვეყნებში, სადაც ცენტრალური ბანკი ხასიათდება დამოუკიდებლობის მაღალი სტანდარტით, როგორც წესი, მეტი შანსია მისი მთავრობაც იყოს შედარებით მოწესრიგებული და ეფექტური.

ცენტრალური ბანკის ანგარიშვალდებულება და გამჭვირვალობა

ანგარიშვალდებულება არის ცენტრალურ ბანკზე კონტროლის ფორმა, რომელიც ისე უნდა განხორციელდეს, რომ არ შეილახოს ამ ინსტიტუტის დამოუკიდებლობა [Waller C., 2011]. საზოგადოების უფლება აკონტროლოს მთავრობა, რაც დემოკრატიის ძირითადი პრინციპია, ვრცელდება მონეტარულ პოლიტიკაზე პასუხისმგებელ ცენტრალურ ბანკზეც. ეს აუცილებელია მონეტარული პოლიტიკის ეფექტიანობის უზრუნველსაყოფად, რაც ვერ განხორციელდება  ცენტრალური ბანკის ანგარიშვალდებულებისა და გამჭვირვალობის სათანადო ფორმატით განხორციელების გარეშე.

ანგარიშვალდებულების ეფექტიანობა დამოკიდებულია ცენტრალური ბანკის მიზნების განსაზღრულობაზე და მის უნარზე დამოუკიდებლად უზრუნველყოს ამ მიზნების მიღწევა. მაგალითად, თუ მიზნად დადგენილია მიზნობრივი ინფლაცია, მაშინ მთავრობასაც და საზოგადოებასაც აქვს ათვლის წერტილი ცენტრალური ბანკის შედეგების შესაფასებლად. ამ შემთხვევაში, ინფლაციის ანგარიში უნდა იყოს პერიოდულად განსახილველი დოკუმენტი, რომლითაც წარდგება ცენტრალური ბანკი მმართველი მთავრობის იმ ორგანოს წინაშე, რომელიც უფლებამოსილია, შედეგებიდან გამომდინარე, მიიღოს გადაწყვეტილება ცენტრალური ბანკის მმართველთან მიმართებით.

მონეტარული პოლიტიკის მნიშვნელოვანი კომპონენტია ცეტრალური ბანკის გამჭირვალობა და ანგარიშვალდებულება. ცენტრალურმა ბანკმა მკაფიოდ უნდა ახსნას მონეტარული პოლიტიკის მიზნები და ამ მიზნების მიღწევის გეგმები. გარდა ამისა,  საზოგადოების ფართო ფენები ინფორმირებულნი უნდა იყვნენ პოლიტიკის მიმდინარე ცვლილებების შესახებ, რომ გასაგები იყოს მონეტარული პოლიტიკის მექანიზმების განხორციელებული ცვლილების საჭიროება. კომუნიკაციის მიზანი უნდა იყოს გაურკვევლობის მინიმიზება, რაც საბანკო სექტორში ამცირებს რისკებს და ზრდის მისადმი ნდობას.

გამჭვირვალობის ხარისხის გასაზრდელად აუცილებელია ცენტრალური ბანკი აქვეყნებდეს პროგნოზებს იმ მაკროეკონომიკური ცვლადების შესახებ, რომლებზეც მონეტარული პოლიტიკის მექანიზმებით იგეგმება ზემოქმედება. ერთის მხრივ, პროგნოზები ეხმარება ცენტრალურ ბანკს გადაწყვეტილების მიღების დროულობაში და ზრდის გადაწყვეტულებების ეფექტურობას. მეორეს მხრივ, როდესაც საზოგადოებაც კარგად ერკვევა მიღებული გადაწყეტილებებში, ცენტრალურ ბანკს უადვილდება მონეტარული პოლიტიკის განხორციელება.

და ბოლოს, ეს ყველაფერი დადებითად აისახება მის დამოუკიდებლობის ხარისხზე. როდესაც ფასების სტაბილურობის მიზანი მხარდაჭერილია არა მხოლოდ კანომდებლობით, არამედ საზოგადოებრივადაც, პოლიტიკური ზეწოლის საფრთხე მცირდება, რაც  მთავრობას აიძულებს ფისკალური პოლიტიკის მიყვანას მონეტარული პოლიტიკის მოთხოვნებთან.

დასკვნა

მონეტარული პოლიტიკის ეფექტურობას სათანადო გარემო ესაჭიროება, რომლის მთავარი კომპონენტია ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა და მისდამი საზოგადოების ნდობა. რამდენად კარგად ეთანხმება მონეტარული პოლიტიკის მიზნები საზოგადობრივ ინტერესებს და რამდენად კარგად არის მოსახლეობა გათვითცნობიერებული მონეტარული პოლიტიკის მდგომარეობით, იმდენად ადვილია ეფექტური მონეტარული პოლიტიკის რეალიზება. აქ დიდი მნიშვნელობა აქვს საზოგადოებსთან კომუნიკაციების არხებისა და მეთოდების შერჩევას.

მონეტარული პოლიტიკა არ უნდა იყოს დისკრეციული და მოსალოდნელ მოვლენებზე უნდა რეაგირებდეს მათ დადგომამდე. პროცესებს, შედეგებს ახასიათებთ დროითი ჩამორჩენა, ამიტომ მონეტარული პოლიტიკის გადაწყვეტილებები უნდა იყოს წინმსწრები და უნდა პასუხობდეს იმ მოვლენებს, რომელთა დადგომა მოსალოდნელია მომავალში. ასე რომ, პროგნოზირების საიმედო მეთოდოლოგიისა და მეთოდების გარეშე, შეუძლებელია ეფექტური მონეტარული პოლიტიკის კონსტრუირება და რეალიზება.

ინფლიაციაზე ფოკუსირებული მონეტარული პოლიტიკა, რომელიც გულისხმობს ფასების სტაბილურობას, მაქსიმალურად შეესაბამება ეკონომიკური ზრდის ინტერესებს. მინიმალური ვოლატილობის მქონე დაბალი ინფლაცია ქმნის გარემოს, სადაც მიმდინარე ეკონომიკური გადაწყვეტილებების თუ საშუალო და გრძელვადიანი საინვესტიციო გადაწყვეტილების მიღება ადვილია. დაბალი ინფლაცია ეთანხმება საზოგადოების ინტერესებსაც და ამის გამო ასეთი მონეტარული პოლიტიკა მაქსიმალურად ფართოდ იქნება მხარდაჭერილი.

მონეტარული პოლიტიკის შედეგს მეტი შანსი აქვს იყოს უკეთესი, თუ ის კონცეტრირებული იქნება ერთ მიზანზე – ინფლაციაზე. ამ შემთხვევაში, ეკონომიკური აქტივობის ზრდის მიზანიც უკეთესად რეალიზდება. მითუმეტეს, რომ ორმიზნიანი მონეტარული პოლიტიკა შეიძლება წინაღმდეგობრივი აღმოჩნდეს და გაართულოს ცენტრალური ბანკის კომუნიკაცია საზოგადოებასთან, რაც უარყოფითად აისახება მისადმი ნდობაზე. სავალუტო კურსის სტაბილურობის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მიზნობრივ ინფლაციაზე ფოკუსირების მიუხედავად, ეს საკითხი სათანადოდ უნდა იყოს მიხედული ცენტრალური ბანკის მონეტარული პოლიტიკის ფარგლებში, რომ გაცვლითი კურსის “ჭარბი” ფლუქტუაციას არ ჰქონდეს ადგილი.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. linder A., 1982,  The Anatomy of Double-Digit Inflation in the 1970s,  fromhttp://www.nber.org/chapters/c11462.
2. Dewald W.,  1998,  Historical U.S. Money Growth, Inflation, and Inflation Credibility, from http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.197.4766&rep=rep1&type=pdf.
3. Horwitz  S., 2003, The Costs of Inflation Revisited, Kluwer Academic Publishers.
4. Dowd, K.,1994, “The Costs of Inflation and Disinflation.” Cato Journal, 14(2): 305–331;  Pakko, M. R. (1998) “Shoe-Leather Costs of Inflation and Policy Credibility.” Federal Reserve Bank of St. Louis Review, 80(6): 37–50;  Horwitzt S., (2003)  Review of Austrian Economics, Kluwer Academic Publishers. Manufactured in The Netherlands.
5. Phelan J. (23 October 2012). "Milton Friedman and the rise and fall of the Phillips Curve",from htlp:// thecommentator.com; Retrieved on September 29, 2014.
6. Friedman M., 1994, Money Mischiff: episodes in monetary history. Harcourt Brace & Company.
7. Benanke B.S., Laudbach T., Frederic S., Mishkin A., Posen S., 1999, “Inflation Targiting: Lessons from the International Experience”, Princetion Universty Press.
8. Estrella and Mishkin F.,1997,  “Predicting  U.S. Recession: financial variables as leading indicators”, fromhttp://www.jstor.org.
9. Mishkin F.S., 2007,”Monetary Policy Strategy. Massachusetts Institute of Technology”. 
10. Dabelle G. and Fischer S., 1994, How Independent Should a Central Bank Be?, http://www.bostonfed.org/economic/conf/conf38/conf38f.pdf.
11. Mathew J., Measuring Central Bank Independence in Twenty- Five countries: A New Index of Institutional Quality, from http://www.igidr.ac.in/... 20Mathew.pdf.
12. Mason R.D., Douglas A. Lind and Willian G. Marchal, 1999, Statistical Techniques in Business and Economics – thenth edition. Irwin/McGraw.
13. Parkin M., 2013, The  Effects of Central Bank Independence and Inflation Targeting on Macroeconomic Performance : Evidence from Natural Experiments, from http://economics.uwo.ca/newsletter/misc/2013/parkin_may28_13.pdf.
14. Waller C., 2011, Independence + Accountability: Why the Fed Is a Well-Designed Central Bank, Federal ReserveBank of St. Louis Review, September/October 2011, 93(5), pp. 293-301.

---